WSPOMAGANIE ROZWOJU MOWY DZIECKA W WIEKU PRZEDSZKOLNYM

Opracowanie: Szewczyk Wioleta

I. Etapy rozwoju mowy dziecka.

II. Najczęstsze zaburzenia mowy wieku przedszkolnego.

III. Metody pracy logopedycznej.

IV. Znaczenie wychowania słuchowego.

V. Współpraca z rodzicami.

1. I.                   ETAPY ROZWOJU MOWY DZIECKA

Okres kształtowania się mowy dziecka wg. Kaczmarka:

OKRES PRZYGOTOWAWCZY (życie płodowe):

• 7 tydzień – aktywna górna warga, praca połączeń mięśniowo-nerwowych
• 12 tydzień – podnoszenie i podciąganie górnej wargi
• 14 tydzień – praca mięśni fonacyjnych i oddechowych
• 17 tydzień – uwypuklanie i wysuwanie warg do przodu, stopniowe ssanie
• 3-9 m-c – ukształtowane struny głosowe, pierwsze połykanie wód płodowych, wrażliwość zmysłu smaku, pierwsze uczucie głodu. Wykształcają się narządy mowne, rozpoczyna się ich funkcjonowanie. Pierwszym zjawiskiem (4m-c), które płód odbiera i rejestruje to zjawiska rytmiczne (równowagi, kolebanie, w trakcie chodu matki); bicie serca matki (7m-c), reakcja na bodźce akustyczne- 4-5m-c; ssanie palca, płacz, gdy go zgubi, dobra słyszalność dźwięków otoczenia – 6-7 m-c.

OKRES MELODII (0-1r.ż):

• Płacz i krzyk są sposobem na kontakt z otoczeniem, dziecko przyswaja sobie melodie mowy, reaguje na modulacje głosu, melodii towarzyszy mimika. 
• GŁUŻENIE – występuje się w 3 m-c życia, rozumiane jako dźwięki mimowolne i niezamierzone, jest to odruch bezwarunkowy i pojawia się szczególnie gdy dziecko jest zadowolone, odprężone. Jest to zjawisko wydawania przez dziecko dźwięków początkowo samogłoskowych (o, a, y, e ,u), później spółgłoskowych (g, nji, k, gi, h, hi), dwuwargowych i języczkowe r. Jako ostatnie w głużeniu pojawiają się grupy spółgłoskowe (age, hm, kne). W okresie melodii pojawia się również żucie. Dziecko głuche ok. 18m.ż milknie, mimo, że wcześniej głużyło. 
• GAWORZENIE – pojawia się od 4-5 do 6-7 m.ż – jest świadomym powtarzaniem przez dziecko dźwięków podobnych do sylab. Struktura sylab jest początkowo otwarta później również zamknięta – ba, ma ---- mam, bab. Warto podkreślić, ze pojawienie się głosek w gaworzeniu lub głużeniu nie warunkuje ich poprawnego używania w okresie późniejszym. 
  • ok. 8.m. ż – podczas gaworzenia pojawia się coś na kształt głosek wargowych, pojawia się element prawidłowej czynności warg. Pierwsze słowa ok. 1 r.ż to najczęściej MAMA, BABA, TATA. Między 18 a 24 m.ż następuje duży przyrost słownictwa. Dziecko różnicuje melodię mowy – podniesiony ton – płacz, cichy ton – rekcja dziecka w postaci śmiechu.
  • 9-10 m.ż – pojawiają się echolalia – powtarzanie zasłyszanych słów, utrwalenie i powiązanie ich ze znaczącymi osobami.
  • pojawiają się samogłoski a, o, u, e, y oraz spółgłoski m, p, b, t, d.

OKRES WYRAZU (1-2r.ż)

• słowa zaczynają być kojarzone z przedmiotem, polecenia połączone z odpowiednim działaniem, duża gotowość naśladowania mowy.
• Dziecko w 1 roku życia wchodzi w etap wypowiedzi jednowyrazowych, a w wieku 1,5 roku – dwuwyrazowych. W 2 r.ż dziecko dostrzega związek miedzy tworzeniem wyrazów a ich rozumieniem. Wraz ze wzrostem liczby rozumianych i wypowiadanych słów rozwijają się sprawności artykulacyjne.
• Doskonali się artykulacja spółgłosek dwuwargowych twardych i miękkich (p’, b’,m’), wargowo-zębowych twardych i miękkich (v, v’, f, f’), przedniojęzykowo-zębowych
  (t, d,n), środkowojęzykowe (ś, ź, czasem ź, dź), tylnojęzykowe (k, g, x), pozostałe są zastępowane łatwiejszymi.
• Do cech charakterystycznych artykulacji okresu wyrazu należą: palatalizacja (zmiękczenie) wszystkich głosek twardych, reduplikacje (powtórzenie sylaby w wyrazie), opuszczanie głosek w nagłosie lub wygłosie, upraszczanie grup spółgłoskowych, upodobnienia głosek, kontaminacje (połączenie dwu lub kilku wyrazów w jeden), zastępowanie spółgłosek trudniejszych łatwiejszymi. Głoski bezdźwięczne przeważają nad dźwięcznymi, częściej występują spółgłoski nosowe, głoski zwarte są częstsze niż szczelinowe.
• Pierwsze słowa mają charakter nieodmienny. To tzw. holofrazy czyli wyrazo-zdania – dziecko nie buduje związków składniowych ale dzięki towarzyszącym gestom i mimice otoczenie odczytuje je jako skończony przekaz, np. dada – ja chce iść na dwór.
• Pod koniec 1,5 r zycia dziecka budowane są wypowiedzi dwuwyrazowe, jako pierwsze pojawiają się zdania rozkazujące, potem orzekające, wykrzyknikowe, pytające i przeczące.
• Zdania pojedyncze proste przekształcają się w rozwinięte.
• Najszybciej pojawiają się spójniki – i, a, też, ale, albo, że, żeby, jak, aż.
• Najpierw odmieniane są rzeczowniki, czasowniki, zaimki wskazujące, przymiotniki i liczebniki.
• W 2 r.ż szybko zwiększa się liczba używanych słów - ok. 300-400 wyrazów.  Dziecko rozumie więcej słów niż ich wymawia.

OKRES ZDANIA (2-3 r.ż):

• Dziecko przechodzi od fazy wypowiedzi dwuwyrazowych przez fazę wypowiedzi kilkuwyrazowych, do fazy pełnych zdań.
• Pojawiają się samogłoski nosowe ą, ę, głoski s,z,c,dz, czasem sz, ż, cz, dż najczęściej niepełnowartościowe.
• Mowę często cechuje zmiękczanie głosek s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż,; głoska r może być pomijana lub zastępowana, zamiast f występuje ch.
•  Dziecko 2 letnie coraz częściej posługuje się zdaniami aż do końca 3 r.ż stabilizuje się opanowywanie zdań pojedynczych rozwiniętych oraz zdań złożonych.
• Dziecko powtarza trudniejsze konstrukcje zdaniowe podczas recytowania wierszy i śpiewu, ale jeszcze ich nie stosuje w mowie spontanicznej. Liczne są pytania, za pomocą których dziecko buduje dialog.
• W 3 r.ż rozwija się fleksja. Pojawiają się wszystkie przypadki rzeczownika, formy przypadkowe występują często bez przyimka. Pierwszymi przyimkami występującymi pod koniec 2 r.ż są: na, z, do ,w.
• Słownictwo dziecka do 3 r.ż obejmuje głównie wyrazy umożliwiające porozumiewanie się z otoczeniem  i zaspokajanie podstawowych potrzeb (imiona własne i pospolite osób i zwierząt, nazwy produktów, pokarmów, napojów, ubrań, części ciała, przedmiotów codziennego użytku, zabawek, urządzeń, środków lokomocji). Czasowniki używane są do określania funkcji biologicznych oraz własnych ruchów i czynności wykonywanych przez siebie. Pod koniec 2r.ż pojawiają się przymiotniki i przysłówki - najpierw wyrazy wartościujące a następnie oznaczające cechy zmysłowe.
• Przeciętny zasób 3 latka wynosi około 1000 wyrazów.
• Grupy spółgłoskowe są upraszczane tak w nagłosie jak i w śródgłosie, brak wyraźnych końcówek.
• Słuch fonematyczny jest na tyle wyrobiony, że dziecko wie jak dana głoska brzmi, choć nie potrafi jej prawidłowo wypowiedzieć.

OKRES SWOISTEJ MOWY DZIECĘCEJ (3-7r.ż)

• W zakresie fonologii stabilizuje się wymowa głosek dentalizowanych, gdyż po ukończeniu 3 lat dzieci mają już fizjologiczną możliwość utworzenia szczeliny dziąsłowej i palatalnej. W 4 r.ż głoski przedniojęzykowo-zębowe występują coraz liczniej. W 5 r.ż pojawiają się coraz częściej głoski szeregu szumiącego aby wraz z ukończeniem 5 lat mowa mogła się ustabilizować. Uznaje się że głoska r wymawiana jest przez wiele dzieci (ok. 80%) już w wieku 5 lat. Utrwalona prawidłowa wymowa samogłosek nosowych odnotowywana jest dopiero w 7 r.ż.
• 4r.ż – (1500-2000 wyrazów) – utrwalanie głosek s,z,c,dz. Głoski sz,ż,cz,dż mogą być zamieniane. Mowa jest niedoskonała, wyrazy poskracane, głoski przestawiane, grupy spółgłoskowe upraszczane.
• 5r.ż – (2000-2600 wyrazów) – mowa zrozumiała, wypowiedzi wielozdaniowe, utrwalanie sz, ż, cz, dż. Pojawia się r. nadal występują uproszczenia. Wypowiedzi uwzględniają kolejność zdarzeń, zależność przyczynowo-skutkową. Dziecko wyjaśnia znaczenie słów, cechy przedmiotów i ich zastosowanie.
• 6 r.ż – mowa opanowana pod względem dźwiękowym, opanowanie technik mówienia (dziecko umie porównywać, klasyfikować, dokonywać analizy, syntezy słuchowej wyrazów o prostej budowie fonetycznej; wyodrębniać głoski na początku, na końcu i w środku wyrazu; wymyślać wyrazy rozpoczynające się na daną głoskę, wyklaskiwać ilość sylab, określić położenie przedmiotu względem otoczenia, określić kierunki).
• 4 r.ż to wiek, w którym intensywnie rozwija się zdolność łączenia większej liczby elementów treściowych (podmiot, orzeczenie, przydawka, okolicznik lub dopełnienie). Pojawiają się konstrukcje składniowe pod postacią zdań wielokrotnie złożonych, ale występują też nie zawsze zrozumiałe równoważniki zdań oraz zdania niewłaściwie powiązane.
• W celu podkreślenia treści wypowiedzi dzieci przedszkolne nadużywają zaimków i przysłówków wskazujących, wspomagają się gestami i wykrzyknieniami.
• Pod względem leksykalnym mowa dziecka 4-letniego jest coraz bogatsza. Spotyka się wiele pojęć abstrakcyjnych, nazw pór roku, dni tyg., określeń czynności i stanów psychicznych. Pojawiają się czasowniki określające zmiany wilgotności, temperatury i stanu skupienia oraz zjawiska atmosferyczne.
• Zwiększa się ogólna liczba przymiotników, przysłówków oraz zaimków. Dzieci używają liczebników głównych i porządkowych. Odmiana liczebników w wieku dziecięcym prawie nie występuje.
• Pod koniec wieku przedszkolnego dzieci zaczynają rozumieć metaforę.

1. II.                ZABURZENIA MOWY WIEKU PRZEDSZKOLNEGO

Zaburzenia mowy (deficyty mowy, zaburzenia komunikacji, zniekształcenia mowy). Terminem tym określa się wszelkie nieprawidłowości mowy wywołane zarówno czynnikami środowiskowymi, jak i endogennymi. Do tej grupy zalicza się wszystkie patologiczne zachowania językowe począwszy od prostych wad wymowy, aż po całkowity brak możliwości komunikowania się.

Wada wymowy (dyslalia, zaburzenie wymowy, zaburzenie artykulacji) jest węższe. Obejmuje zniekształcenia wywołane czynnikami endogennymi (biologicznymi) i określa nieprawidłową realizację fonemów. O wadach wymowy mówimy wtedy, gdy odbiega ona od normy ogólnie przyjętej w danym języku.

OPÓŹNIENIE ROZWOJU MOWY - do dużej grupy ORM (opóźnionego rozwoju mowy) należą trzy pojęcia:

SORM (samoistny opóźniony rozwój mowy) – jest następstwem zakłóceń procesu rozwojowego, którego przyczyny związane są z indywidualnym tempem i rytmem rozwoju dziecka. Związany z opóźnionym dojrzewaniem OUN. Późniejsze pojawienie się mowy, przedłużający się jej rozwój a następnie w 3 r.ż gwałtowany jej rozwój. Opóźnienie dotyczy ekspresji językowej.

SLI (specyficzne zaburzenie mowy i języka) - dzieci cierpiące na SLI charakteryzują się widocznym deficytem rozwoju językowego, bez występowania ograniczeń w sferze intelektualnej, motorycznej, społeczno-emocjonalnej oraz problemów ze słuchem czy też zaburzeń neurologicznych. Najczęściej u dzieci w wieku przedszkolnym bardziej zaburzona jest płaszczyzna morfologiczna i syntaktyczna od pragmatycznej i semantycznej. Na ogół występuje lepsze rozumienie mowy (słów, zdań) od jej ekspresji. Najczęściej w przypadku ekspresji mowy deficyty te są związane z: błędami fleksyjnymi (trudności w odmianie czasowników), błędami w wymowie (artykulacji głosek), występowaniem ograniczonego zasobu słownikowego, trudnościami z przypominaniem sobie słów i uczeniem się nowych słów, a także z prawidłowym budowaniem zdań złożonych czy wypowiedzi.

Deficyt fonologiczno-syntaktyczny charakteryzuje się ograniczonym zasobem słów, co ma jednocześnie przełożenie na ubogie, niegramatyczne (brak przyimków, zaimków, końcówek fleksyjnych) wypowiedzi i trudności w doborze słów w celu prawidłowego sformułowania dłuższego zdania. Dzieci z deficytem w postaci dyspraksji werbalnej mają spore trudności w wypowiedzeniu nawet jednego słowa albo jakiegokolwiek zlepku wyrazowego. Ponadto ich mowa odznacza się bardzo słabą fonologią. W przypadku deficytu programowania mowy dzieci nie wykazują trudności w formułowaniu długich wypowiedzi. Problemami są jednak brak spójności wypowiedzi, nieprawidłowości fonologiczne i w efekcie niezrozumiałość wypowiedzi.

NORM (niesamoistny opóźniony rozwój mowy) – wynik zaburzenia procesu rozwojowego świadczy o wystąpieniu istotnych klinicznych zaburzeń, rozwija się na patologicznej podstawie. Brak rozwoju mowy, zahamowanie procesu rozwoju, regres do wcześniejszych etapów, utrata wykształconych zdolności ekspresyjno-percepcyjnych, opóźnienie może dotyczyć rozumienia i mówienia.

SORM jest zaburzeniem o charakterze pierwotnym. Ciężko znaleźć jego przyczynę, dlatego istotne jest wykluczenie innych zaburzeń rozwojowych.

NORM zawsze jest spowodowany jakimś czynnikiem, np. uszkodzeniem słuchu, upośledzeniem umysłowym, uszkodzeniem neurologicznym lub uszkodzeniem obwodowym narządów mowy.

SLI nie jest wywołane czynnikami medycznymi lub anatomicznymi. Pojawiają się tu trudności w obszarze pamięci fonologicznej. Dziecko może mieć problem nie tylko z budowaniem wypowiedzi, ale również ze zrozumieniem.

Dzieci z ORM charakteryzują się tym, że mówią mało bądź wcale, a komunikują się z otoczeniem głównie na poziomie pozawerbalnym. Mają prawidłowy słuch i żywo reagują na polecenia słowne. Proszone o wypowiedzenie poszczególnych głosek w izolacji, potrafią wymówić każdą (bądź prawie każdą), niestety nie są w stanie złożyć ich w płynnie wypowiedziane słowo, w prawidłowym tempie.

Pierwsze słowa pojawiają się u nich najczęściej po 3 roku życia, przy czym obfitują w wiele uproszczeń, redukcji lub wymian głosek w wyrazach. W przypadku SORM w 4 roku życia posługują się oni już pojedynczymi zdaniami, jednak niepoprawnymi gramatycznie (w przypadku SLI prawidłowo rozwijający się 4-latek jest sprawnym użytkownikiem języka, choć z pojawiającymi się niekiedy wadami wymowy typu: seplenienie, reranie, pojedyncze wymiany spółgłoskowe). Około 5-6 roku życia następuje zrównanie z poziomem mowy rówieśników, niestety ich słownictwo pozostaje często uboższe niż innych.

Często w przypadku zaburzenia typu NORM w późniejszym okresie dzieci przejawiają trudności w procesie czytania i pisania, niewielkie opóźnienie w sferze intelektualnej lub zaburzenia uwagi.

Do najczęściej spotykanych wad wymowy występujących u dzieci w wieku przedszkolnym zalicza się: 

1. 1.      Dyslalię - to zaburzenia mowy polegające na niemożności prawidłowego wymówienia jednego lub kilku dźwięków mowy. Inaczej mówiąc jest to zaburzenie dźwiękowej strony języka. Dyslalia może mieć postać: jednorakiej - gdy jeden fonem jest wymawiany odmiennie, wielorakiej - nieprawidłowa wymowa dotyczy kilku fonemów, całkowitej - (alalii), gdy wszystkie fonemy są wymawiane odmiennie. Przy alalii w mowie dziecka zachowane są melodia, akcent i rytm, ale sama wymowa jest niezrozumiała dla otoczenia. 

Wśród dyslalii wyróżniamy:

Seplenienie - (sygmatyzm). Jest to wada wymowy polegająca na nieprawidłowej realizacji głosek z trzech szeregów: syczącego: s, z, c, dz; szumiącego: sz, ż, cz, dż; ciszącego: ś, ź, ć, dź 

• W obrębie sygmatyzmu (seplenienia) mogą występować substytucje głosek, a więc zastępowanie jednych głosek dentalizowanych (czyli takich, które są realizowane ze znacznym zbliżeniem górnych i dolnych zębów), innymi, realizowanymi prawidłowo.

Najczęściej obserwuje się następujące substytucje:

+ spółgłoski: sz, ż, cz, dż - zastępowane są szeregami: s, z, c, dz (przykład: kasza - kasa, szachy - sachy, rzeka - zeka, czarny -carny);

+oba szeregi: s, z, c, dz i sz, ż, cz, dż - zastępowane są przez szereg: ś, ź, ć, dź (przykład: szatnia - śatnia, czary - ćary, dżungla - dźungla, sałata - śałata, zapałki - źapałki, cebula - ćebula, dzwonek - dźwonek);

- spółgłoski zwarto -  szczelinowe: c, dz, ć, dź, cz, dż - mogą też być zastępowane przez spółgłoski szczelinowe: s, z, ś, ż, sz (przykład: cytryna - sytryna, dzwonek - zwonek, dźwig - źwig, czapka - szapka, dżem - żem);

- spółgłoski: s, sz, ś, c, cz, ć - są zastępowane przez spółgłoskę zwartą t (przykład: sowa - towa, szafa - tafa, siano - tano, cebula -tebula, czapka - tapka, ćma - tma);

- głoski: z, rz, ź, dz, dż, dź - przez spółgłoskę zwartą d (przykład: zebra - debra, rzeka - deka, zima - dima), elizje czyli opuszczanie dźwięku;

- głoski dentalizowane w ogóle nie są realizowane przez dziecko, nie istnieją w jego systemie fonetycznym (przykład: szafa - afa, koza - koa, świnka - finka).

Sygmatyzm właściwy (seplenienie właściwe) polega na nieprawidłowej (zdeformowanej) wymowie głosek dentalizowanych. Deformacje są wynikiem zmiany miejsca artykulacji głosek, co powoduje zniekształcenie ich brzmienia.

• Rodzaje sygmatyzmu właściwego:

a). seplenienie międzyzębowe - polega na wsuwaniu języka między zęby w czasie wymowy głosek,

b). seplenienie boczne - dotyczy również głosek z szeregów szumiącego, syczącego i ciszącego. Podczas wymowy język ułożony jest niesymetrycznie, powietrze przepływa bokiem, dźwiękom towarzyszy nieprzyjemne brzmienie;

c). seplenienie wargowo-zębowe - język nie bierze udziału w wymowie głosek. Wymawiane są one wargami charakterystycznie wysuniętymi do przodu, jak podczas wydmuchiwania powietrza, powstaje dźwięk zbliżony do ostrego w;

d). sygmatyzm nosowy - przy artykulacji głosek powietrze wydostaje się przez nos.

Przyczynami seplenienia mogą być:

nieprawidłowa budowa narządów mowy, upośledzony słuch, naśladownictwo, nieprawidłowy zgryz oraz niesprawność języka i warg. Ortodonci uważają że seplenienie powstaje u dzieci, które nie potrafią prawidłowo połykać (przy połykaniu wsuwają język między zęby).

Rotacyzm (reranie) - artykulacja głoski r wymaga wprowadzenia języka w subtelne ruchy wibracyjne. Rotacyzm polega na nieprawidłowej realizacji głoski r. Przyczyną nieprawidłowej wymowy może być niedostateczna sprawność języka, jego budowa anatomiczna (np. zbyt krótkie wędzidełko), obniżony poziom słuchu, słaba zdolność koncentracji uwagi na dźwiękach mowy, opóźniony rozwój ruchowy, opóźniony rozwój umysłowy i nieprawidłowe wzorce wymowy z otoczenia dziecka.

Kappacyzm -  charakteryzuje się nieprawidłową wymową głosek tylnojęzykowych zwartych (k i ki).

Wyróżnia się:

• kappacyzm właściwy - będący wynikiem zwarcia krtaniowego, którego rezultatem jest powstawanie brzmienia zbliżonego do k i ki
• parakappacyzm - polegający na zamianie głosek k i ki na t i ti (np. kura - tura, kino - tino)
• mogikappacyzm - dotyczy głosek tylnojęzykowych zwartych i polega na braku ich występowania w systemie fonetycznym chorego (np. kura - ura, kino - ino)

Gammacyzm – charakteryzuje się nieprawidłową wymową głosek tylnojęzykowych zwartych (g i gi, h, hi).

Wyróżnia się:

• gammacyzm właściwy – będący wynikiem zwarcia krtaniowego którego rezultatem jest powstawanie brzmienia zbliżonego do g i gi
• paragammacyzm (łac. paragammacismus) – polegający na zamianie głosek g, gi i h na d, di i t (np. góra – dóra, gitara – ditara, hokej – tokej)
• mogigammacyzm (łac. mogigammacismus) – dotyczy głosek tylnojęzykowych zwartych i polega na braku ich występowania w systemie fonetycznym chorego (np. góra – óra, hokej – okej)

Lambdacyzm  - charakteryzuje się nieprawidłową wymową głoski l.

Wyróżnia się:

• lambdacyzm właściwy - są to wszelkiego typu błędne wymowy głoski l
• paralambdacyzm - polega na zamianie (substytucji) głoski l na inną (najczęściej j lub r) wymawianą prawidłowo (np. lalka - jajka)
• mogilambdacyzm - polega na braku głoski w systemie fonetycznym chorego (np. las - as)

Zaburzenie to leczy się głównie poprzez ćwiczenia mające na celu pionizację języka i jest pomocne także przy występowaniu sygmatyzmu oraz rotacyzmu.

Betacyzm – charakteryzuje się nieprawidłową wymową głoski b.

Wyróżnia się:

• deformację głoski - są to wszelkiego typu błędne wymowy głoski b.
• parabetacyzm - polega na zamianie (sybstytucji) głoski b na inną wymawianą prawidłowo (np. bałwan - jałwan, bałwan - wałwan)
• mogibetacyzm - polega na braku głoski w systemie fonetycznym chorego (np. bałwan - ałwan).

Mowa bezdźwięczna (ubezdźwięcznianie - nie mylić z ubezdźwięcznieniem) – zaburzenie mowy, odmiana dyslalii wyodrębniona ze względu na objawy.

Charakteryzuje się zaburzeniem w wymowie dźwięczności polegającym na braku wymowy głosek dźwięcznych (przy czym wyjątki stanowią samogłoski oraz spółgłoski sonorne) lub zastępowaniu ich odpowiednimi głoskami bezdźwięcznymi a także myleniem obu szeregów.

Wyróżnia się:

• deformację – polegającą na wymowie spółgłosek dźwięcznych w postaci półdźwięcznej z dźwięcznością w fazie początkowej i brakiem dźwięczności w fazie końcowej (lub odwrotnie)
• paralalię (substytucję) – polega na zamianie głosek dźwięcznych na ich bezdźwięczne odpowiedniki (np. bułka - pułka, woda - fota, góra - kóra, koza - kosa, żaba - szapa, dom - tom, dżem - czem)
• mogilalię (elizję) – polega na braku odpowiednich głosek dźwięcznych w systemie fonetycznym chorego (np. bułka - ułka, woda - oda, góra - óra, koza - koa)

1. 2.      Nosowanie (rynolalia) - głoski nosowe m, mi, n, ni, ę, ą - wymawiane są jak ustne i odwrotnie - ustne z poszumem nosowym.  

Nosowanie otwarte jest zaburzeniem rezonansu w mowie, polegającym na tym, że samogłoski i spółgłoski ustne nabierają nadmiernie nosowego charakteru z powodu braku oddzielenia jamy ustnej od nosowej przy ich powstawaniu. Jest ono objawem niewydolności podniebienno-gardłowej, czyli dysfunkcji zwieracza podniebienno-gardłowego.

Nosowanie zamknięte polega na zablokowaniu przejścia przez jamę nosową podczas wymawiania głosek ustnych. Nosowanie funkcjonalne zwykle występuje w przypadku chornicznego kataru. Nosowanie organiczne najczęściej spowodowane jest skrzywieniem przegrody nosowej lub polipem w nosie. 

1. Jąkanie -  to zaburzenie płynności, tempa i rytmu mówienia spowodowane nadmiernym napięciem mięśni oddechowych, fonacyjnych i artykulacyjnych.

Ze względu na występujące objawy wyróżniamy jąkanie:

a)      kloniczne - cechuje się krótkimi zahamowaniami mowy i wielokrotnym powtarzaniem dźwięków, np. pa...pa...palto,

b)       toniczne - dominują skurcze toniczne, które powodują tzw. bloki podczas mówienia. Ten typ jąkania uznawany jest za bardziej skomplikowany,

c)      jąkanie kloniczno-toniczne połączone ze współruchami głowy, kończyn.

Jąkanie właściwe trzeba rozróżnić od tzw. rozwojowej niepłynności mówienia (RNM), która jest zjawiskiem całkowicie naturalnym i może się pojawić się u dzieci przed 5-6 rokiem życia.

1. 4.     Zaburzenia mowy spowodowane uszkodzeniem słuchu.
2. 5.     Zaburzenia mowy w przypadku oligofazji ( dzieci z niepełnosprawnością intelektualną).

Zajęcia z dziećmi NI są bezpośrednio związane nie tylko z kształtowaniem mowy dziecka, ale całej jego osobowości. Powinny uwzględniać rozwój wszystkich zaburzonych funkcji tj. postrzegania, różnicowania, kojarzenia wzorów słuchowych, wzrokowych, kinestetycznych, uwrażliwianie na rytm  i melodię, estetyczny i płynny chód, koordynacje wzrokowo-ruchowa, odbieranie bodźców sensorycznych, rozpoznawanie polisensoryczne, somatognozję.

KOMUNIKOWANIE SIĘ DROGĄ POZAWERBALNĄ:

ü  Ćwiczenia w sygnalizowaniu i rozumieniu komunikatów pozawerbalnych

ü  Przekazywanie inf. o stanach emocjonalnych

ü  Przekazywanie inf o określonych sytuacjach (zimno, ciepło, pragnienie, potrzeby fizjol.)

KOMUNIKACJA WERBALNA:

ü  Ćwiczenia usprawniające odbiór bodźców akustycznych

ü  Ćwiczenia słuchu fonematycznego – analizy i syntezy słuchowej

ü  Ćwiczenia oddechowe

ü  Ćwiczenia głosowe

ü  Ćwiczenia usprawniające motorykę artykulacyjną narządów mowy

ü  Ćwiczenia usprawniające technikę spożywania pokarmów

ü  Ćwiczenia korekcyjne

ü  Ćwiczenia utrwalające wywołaną głoskę

ü  Ćwiczenia utrwalające w mówieniu

ü  Ćwiczenia logorytmiczne

1. 6.     Mowa dzieci z autyzmem

Zaburzenia w porozumiewaniu się dzieci autystycznych wychodzą poza zachowania stricte werbalne i dotyczą:

- rozumienia funkcji komunikowania się
- tworzenia wspólnego pola uwagi
- sygnalizowania potrzeb
- braku gestu wskazywania
- rozumienia relacji słuchający- mówiący (i związanej z nią zdolności do naprzemiennego udziału w interakcji i dialogu
- organizowania informacji
- dostrzegania i naprawiania błędów komunikacyjnych (wyjaśnienia, udzielenia dodatkowych inf., komunikowania się w celu dzielenia zainteresowań)

DEFICYTY JĘZYKOWE W KOMUNIKOWANIU SIĘ DZIECI ZE SPEKTRUM AUTYZMU:

1. III.             Metody pracy logopedycznej

1.METODA SYMULTANICZNO-SEKWENCYJNA PROF. JAGODY CIESZYŃSKIEJ - podstawowym założeniem metodologicznym w proponowanej strategii jest nauka czytania sylabami. Dzieci uczą się odczytywać sylaby, a nigdy pojedyncze spółgłoski, bo nikt nie słyszy spółgłosek w izolacji czyli oddzielnie wymawianych (przykładowo wymawiając spółgłoskę “t”, posługujemy się sylabą “ty” lub “te”). Umiejętność wydzielania głosek w wyrazach kształtuje się w dalszej kolejności, podczas nauki czytania i pisania. Nauka czytania sylabami naśladuje etapy rozwoju mowy dziecka (od samogłosek, sylab, przez wyrażenia dźwiękonaśladowcze do wyrazów i zdań).

W nauce czytania metodą symultaniczno-sekwencyjną etapy są dokładnie określone:

Etap I – od samogłosek prymarnych (A, do sylaby otwartej
Etap II – od sylaby otwartej do pierwszych wyrazów
Etap III – czytanie sylab zamkniętych
Etap IV – czytanie nowych sylab otwartych i zamkniętych
Etap V – samodzielne czytanie tekstów

Ćwiczenia na każdym z pięciu etapów nauki czytania realizowane są według reguły: powtarzanie – rozumienie – nazywanie.

Najlepszy czas na rozpoczęcie nauki prezentowaną metodą to wiek przedszkolny.

2.METODA WERBO-TONALNA

W metodzie werbo-tonalnej na początku pracuje się nad wywołaniem głosu i prozodią mowy. Metoda została opracowana przez profesora Petara Guberinę w latach 50. ubiegłego wieku w Centrum SUVAG w Zagrzebiu (obecnie w Chorwacji) i jest stosowana na całym świecie. Do Polski sprowadziła ją dr Zofia Kułakowska. W 2009 r. rozpoczęło się szkolenie terapeutów w zakresie metody przez 5 trenerów z Polski. Terapeuta stosujący omawianą metodę stymuluje rozwój motoryki oraz zmysłu równowagi dziecka poprzez specjalnie dobrane schematy ruchowe. Dzięki temu udaje mu się uwrażliwić słuch i usprawnić komunikację językową dziecka. Osiągnięciu właśnie tego celu służy łączenie ruchu ciała i rytmu muzycznego.

 ZASTOSOWANIE METODY WERBO-TONALNEJ 

Metoda werbo-tonalna jest wykorzystywana w pracy z dziećmi od momentu potwierdzenia wady słuchu aż do osiągnięcia przez nie wieku szkolnego. W Zagrzebiu jest praktykowana również w terapii niedosłyszących dorosłych. Specjaliści z Zagrzebia najczęściej nie czekają, aby sprawdzić, czy dziecko dojrzeje do prawidłowej artykulacji. Jeśli zidentyfikują problem, zaczynają pracę od razu. Zatrudniają również specjalistów, którzy pracują z dziećmi z grupy wysokiego ryzyka: noworodkami z niską masą urodzeniową, niedonoszonymi, przez co niedojrzałymi, dziećmi, u których stwierdzono zaburzenia w rozwoju wewnątrzmacicznym, czy wcześniakami z dystrofią wewnątrzmaciczną. 

Metoda werbo-tonalna bazuje na relacjach zachodzących między mową a ruchem – określone ruchy i rekwizyty są powiązane z odpowiednimi dźwiękami. 

URZĄDZENIA 

Aby móc w pełni korzystać z tego systemu, trzeba mieć specjalne urządzenia do testowania i rehabilitacji mowy:

• audiometr werbo-tonalny, który wykazuje różnice pomiędzy patologicznym a normalnym uchem pod względem złożonych częstotliwości głosek,
• aparat z grupy SUVAG, 
• mikrofon elektryczny, 
• słuchawki, 
• pelotę i podłogę wibracyjną.

Aparatura wzmacnia dźwięki mowy i służy do lepszego wysłuchiwania rytmu, melodii i tempa. Zadaniem aparatu jest rozdzielenie dźwięków mowy na odbiór drogą słuchową przez słuchawki i odbiór mowy drogą dotykową przez pelotę wibracyjną (odbiór czuciowy).

CEL STOSOWANIA METODY 

Zastosowanie metody werbo-tonalnej w terapii ma na celu:

• uzyskanie takiego poziomu opanowania mowy, który umożliwi dzieciom z wadą słuchu jej swobodny odbiór i nadawanie,
• przełożenie ruchów całego ciała (makroruchy) na ruchy narządów mowy (mikroruchy) i wykorzystanie związku, jaki zaistnieje pomiędzy nimi. 

Osiąga się to przez stosowanie dwóch technik: rytmu ciała, rytmu muzycznego oraz zabaw fonacyjnych. 

3.METODY WYWOŁYWANIA GŁOSEK WG PROF. JAGODY CIESZYŃSKIEJ

4. METODY SZCZEGÓŁOWE:

• ćwiczenia logopedyczne: oddechowe, fonacyjne, artykulacyjne, usprawniające motorykę i kinestezję narządów mowy, słuchu fonematycznego, autokontroli słuchowej;
• pokaz i wyjaśnianie ułożenia narządów artykulacyjnych;
• uczulanie miejsc artykulacji;
• mechaniczne układanie narządów artykulacyjnych za pomocą sond, szpatułek;
• odczytywanie mowy z ruchów ust;
• wykorzystywanie pewnych nieartykułowanych dźwięków lub czynności fizjologicznych organizmu do tworzenia nowych głosek (np. wibracje warg, dmuchanie, chuchanie, itp.);
• kontrola wzrokowa;
  - kontrola dotykowa i czucia skórnego dłoni;
• fonogesty; język migowy;
• metoda cienia;
• mówienie wydłużone (metoda sztucznego echa);
• metoda maskowania.

5. SYSTEM KOMUNIKACJI WSPOMAGAJĄCEJ    PECS

Picture Exchange Communication System

Opracowane przez Andrew S. Bondy, Ph.D. Frost & Lori, MS, CCC / SLP.

Model PECS został opracowany w 1995 roku jako unikalny, wspomagający /alternatywny pakiet interwencji rozwijających umiejętność porozumiewania się dla osób ze spektrum autyzmu i/lub innymi zaburzeniami rozwojowymi. PECS zostało zaprezentowane pierwszy raz na Delaware Autistic Program i od razu zyskało uznanie profesjonalistów na całym świecie. Zostało docenione w szczególności za koncentrowanie się na komponentach inicjowania komunikacji.

PECS przyjął się z powodzeniem u osób w każdym wieku, u osób posiadających rozmaite trudności komunikacyjne, poznawcze i fizyczne. Niektórzy uczniowie używając PECS zaczęli mówić, inni przeszli na system komunikacji głosowej. Grono badaczy wspierających skuteczność PECS w dalszym ciągu powiększa się. Specjaliści prowadzą badania nad efektywnością PECS w wielu krajach na całym świecie.

Sześć faz PECS

1. IV.            ZNACZENIE WYCHOWANIA SŁUCHOWEGO

Wychowanie słuchowe oznacza wykorzystanie stanu bazowego jakim jest układ słuchowy do szeregu czynności wspomagających naukę słuchania dziecka i łączy się z rozwijaniem:

ü  koncentracji uwagi na dźwiękach

ü  koncentracji na dostrzeganiu różnic między dźwiękami

ü  sprawności w słuchowej identyfikacji dźwięków

ü  słuchowej orientacji przestrzennej

ü  słuchowej percepcji mowy

ü  słuchowej kontroli własnej mowy

SCHEMAT PRAWIDŁOWEGO ROZWOJU I DOJRZEWANIA REAKCJI SŁUCHOWYCH  WEDŁUG KEVINA MURPHY’EGO

0–4 msc. życia
Dziecko budzi się ze snu na dźwięk o dużym natężeniu, zarówno w głośnym, jak i cichym pomieszczeniu.

 3–4 msc. życia
Niemowlę porusza głową w odpowiedzi na głośny bodziec dźwiękowy.

 4–7 msc. życia
Niemowlę kieruje głowę w płaszczyźnie poziomej w kierunku dość głośnego źródła dźwięku nadawanego poniżej jego głowy.

 7–9 msc. życia
 Dziecko lokalizuje dość cichy dźwięk dochodzący z miejsca poniżej jego głowy, początkowo przekręcając głowę w bok, a następnie w dół, czyli w kierunku źródła dźwięku.

 9–13 msc. życia
Dziecko lokalizuje bezpośrednio cichy dźwięk dochodzący z dołu, patrząc w dół.

13–16 msc. życia
Dziecko lokalizuje ciche źródło dźwięku dochodzącego z miejsca powyżej głowy, patrząc najpierw w bok, a później do góry.

 16–21 msc. życia
Dziecko lokalizuje bezpośrednio źródło dźwięku dochodzącego z boku, poniżej i powyżej jego głowy.

21–24 msc. życia

Dziecko lokalizuje bezpośrednio ciche źródło dźwięku dochodzącego pod różnymi

Podstawą wychowania słuchowego jest uwrażliwienie dziecka na dźwięki otoczenia, których źródłem mogą być: zwierzęta, pojazdy, czynności, instrumenty, dźwięki ludzkie, przyroda.

Wczesne wychowanie słuchowe to również ćwiczenia słuchu werbalnego, polegające na otoczeniu dziecka mową, śpiewem i muzyką. Należy dbać o poprawną, wyrazistą mowę z zastosowaniem akcentów oraz intonacji adekwatnej do wypowiadanych słów. Wychowanie słuchowe to także zaplanowane ćwiczenia przy użyciu instrumentów. Pierwsze zabawy zmierzają do wyuczenia reakcji na dźwięk oraz rozpoznawania takich cech jak wysokość, natężenie, długość, liczba i tempo zjawisk akustycznych. Wychowanie słuchowe opiera się zatem na materiale bezsłownym i słownym.

W wychowaniu słuchowym można wyróżnić następujące etapy:

1. wykrywanie dźwięków – możliwość odpowiedzi na obecność lub brak dźwięku (jest dźwięk/nie ma dźwięku, mówimy/nie mówimy, reakcja na początek dźwięku lub koniec, spostrzeganie dźwięków specyficznych, wychwytywanie dźwięków z tła).
2. różnicowanie (dyskryminacja) – możliwość postrzegania podobieństw i różnic pomiędzy dwoma lub więcej bodźcami (różnicowanie usłyszanych dźwięków, wychwycenie różnic w czasie trwania dźwięku, różnicowanie wzorów rytmów, różnicowanie wysokości dźwięków oraz intonacji, różnicowanie natężenia dźwięków, różnicowanie osoby mówiącej.
3. Identyfikacja  jest to możliwość określania poprzez powtórzenie, wskazanie bądź napisanie usłyszanych dźwięków mowy (identyfikacja dźwięków otoczenia, identyfikacja dźwięków mowy – od głoski do zdania, identyfikacja mowy różnych osób, identyfikacja słów, zdań, tekstów.
4. Rozpoznawanie i rozumienie mowy – umiejętność rozpoznawania znaczeni mowy poprzez odpowiadanie na pytania, wykonywanie poleceń, uczestniczenie w rozmowie – rozróżnianie ech prozodycznych, rozumienie znaczenia inf., rozróżnianie słów, powtarzanie ich oraz rozumienie, rozróżnianie zadań, powtarzanie oraz rozumienie, umiejętność analizy słów i zdań.

V.WSPÓŁPRACA Z RODZICAMI

Dla poprawnej dynamiki terapii istotna jest obecność rodziców na ćwiczeniach. Ważne, by rodzice w domu wykonywali ćwiczenia dokładnie według wskazówek, a nie jakiekolwiek. Poza tym warto, by rodzice widzieli potrzebę systematyki utrwalania zdobytych umiejętności dziecka. Jeśli w czasie obserwacji ćwiczeń logopedycznych przekonają się jak trudno u dziecka wywołać daną głoskę, tym chętniej pomogą ją systematycznie utrwalić w domu. W czasie terapii rodzice powinni wykonywać wraz z dzieckiem utrwalające ćwiczenia oddechowe, fonacyjne, motoryki narządów mowy, artykulacyjne i słownikowe.

Najistotniejsze w pracy logopedycznej w warunkach domowych jest:

1. Stała pora ćwiczeń – dziecko łatwiej zaakceptuje wykonywanie ćw. log. jeśli staną się one częścią codziennego rytuału.
2. Krócej ale częściej – lepiej ćwiczyć krócej ale częściej, kilka razy dziennie. Ćwiczenia nie będą nużące a dziecko będzie nabierało nawyki prawidłowego mówienia.
3. Nauka przez zabawę – ucząc przez zabawę, z wykorzystaniem własnoręcznie przygotowanych pomocy, dziecko polubi ćw. log.
4. Nauka „przy okazji” – ćwiczenia można wykonywa na spacerze, w sklepie, podczas przygotowywania posiłku. Dużo zależy od inwencji rodzica.
5. Ćwicz razem z dzieckiem.

10.  Bądź cierpliwy i konsekwentny.

11.  Wzmacniaj motywację dziecka.

12.  Za solidną pracę należy się nagroda w postaci pochwał, wspólnego wyjścia do kina lub zakupu praktycznej drobnostki.

13.  Rodzicu bądź w stałym kontakcie z logopedą.

14.  Daj dziecku czas na przyswojenie nowych umiejętności.

15.  W trakcie terapii logopedycznej istotną rolę odgrywają stymulacje językowe. Są to np. zabawy sytuacyjne z zastosowaniem odpowiedniego słownictwa – zabawa w sklep, lekarza, przedszkole, pocztę, dom. Rodzice powinni powtarzać wielokrotnie słownictwo charakterystyczne dla konkretnej sytuacji, wcielając się w różne role.

16.  Rodzice powinni również stosować tzw. „kąpiel słowną” – jest to mówienie w prosty sposób o rzeczach i sytuacjach, które właśnie otaczają dziecko.

17.  Kolejnym preferowanym zachowaniem są proste pytania, który rodzice powinni zadawać dziecku, przy czym moment poczekać na odpowiedź.

18.  Podejmuj z dzieckiem dialog, zwracaj uwagę na utrzymanie kontaktu wzorkowego

19.  Rozwijaj mowę opowieściową układając historyjki obrazkowe.

20.  Baw się w teatrzyk, twórz papierowe kukiełki, pacynki, wykorzystuj kreatywne artykuły plastyczne.

Ćwiczenia prawidłowego połykania:

ETAP I

1. Nauka unoszenia języka za górne zęby(kilkanaście razy dziennie, przed lustrem).

–   Dotykamy palcem lub zimną łyżeczką podniebienia tuż za górnymi zębami, nazywając je zaczarowanym miejscem, parkingiem itp.. w którym

    język (krasnoludek, samochód) powinien przebywać, gdy mamy zamkniętą buzię.

–   Przytrzymywanie czubkiem języka przy podniebieniu rodzynek, pastylek pudrowych, cukierków halls (z wgłębieniem w środku) itp.

–   Zlizywanie nutelli, mleka w proszku itp. z podniebienia przy szeroko otwartych ustach.

–   Konik jedzie na przejażdżkę – naśladuj konika stukając czubkiem języka o podniebienie, wydając przy tym charakterystyczny odgłos kląskania.

–   Winda – otwórz szeroko buzię, poruszaj językiem tak, jakby był windą – raz do góry, raz do dołu.

–   Karuzela – dzieci bardzo lubią kręcić się w koło, twój język także. Włóż język między wargi a dziąsła i zakręć nim raz w prawą, raz w lewą stronę.

–   Chomik – wypycha policzki jedzeniem, a ty pokaż jak można wypchnąć policzki językiem, raz z  

     prawej raz z lewej strony.                                                 

–   Malarz – maluje sufit dużym pędzlem. Pomaluj pędzlem (językiem) swoje podniebienie, zaczynając od zębów w stronę gardła.

–   Młotek – wbijamy gwoździe w ścianę. Spróbuj zamienić język w młotek i uderzaj o dziąsła tuż za górnymi zębami, naśladując wbijanie gwoździa.

–   Żyrafa – ma długą szyję, wyciąga mocno szyję do góry. Otwórz szeroko usta i spróbuj wyciągnąć język do góry, najdalej jak potrafisz.

–   Słoń – ma długą trąbę i potrafi nią wszędzie dosięgnąć. Ciekawe czy potrafisz dosięgnąć językiem do ostatniego zęba na górze i na dole, z prawej i lewej strony.

ETAP II ( jeżeli dziecko potrafi zawsze wskazać „zaczarowane miejsce”)

1. Połykanie śliny.

Mówimy do dziecka: Połóż język w zaczarowanym miejscu, zaparkuj w garażu (za górnymi zębami). Trzymaj go tam przez cały czas, zamknij zęby, uśmiechnij się szeroko i połknij ślinę.

Połykaniu nie może towarzyszyć napięcie warg, które nie powinny stawiać oporu przy ich rozchyleniu.

ETAP III

1. Połykanie płynów.

Ćwiczenia stosujemy kilkakrotnie w ciągu dnia (w sumie przez 20 – 30 minut). Picie płynów odbywa się porcjami. Dziecko bierze do ust niewielki łyk. Wcześniej prosimy, żeby poczekało na hasło „połykamy”. Polecamy, aby uniosło język do góry, zamknęło zęby, rozchyliło wargi i dopiero teraz połknęło płyn.

Ćwiczenia oddechowe ( wdech nosem, usta zamknięte, wydech ustami ułożonymi w dziobek)

• Dmuchanie na chorągiewki i wiatraczki.
• Tańczący płomyczek – dmuchanie na płomień świecy, tak by wyginać go pod wpływem dmuchania.
• Łódki – dmuchanie na papierowe łódki, lekkie przedmioty pływające w misce z wodą.
• Wydmuchiwanie baniek mydlanych.
• Dmuchanie na papierowe ozdoby zawieszone na nitkach różnej długości.
• Kto dmuchnie dalej? – zdmuchiwanie kulki waty kosmetycznej, lekkich przedmiotów.
• Wyścigi samochodowe – dmuchanie na papierowe kulki po wytyczonej trasie (narysowanej na podłodze, kartce).
• Mecz piłkarski – przedmuchiwanie piłeczki pingpongowej do osoby siedzącej naprzeciwko, staramy się wbić gola w bramkę zbudowaną z klocków 

          (bramka może być jedna, ustawiona na środku stołu lub kilka w różnych miejscach).

• Gotowanie wody – dmuchanie przez rurkę do wody, aby tworzyły się pęcherzyki powietrza. Dmuchamy na zmianę: długo – krótko – jak najdłużej, słabo

          – mocno – bardzo mocno – gotuje się i kipi!

• Gotowanie obiadu – rozdmuchiwanie w naczyniu chrupek, ryżu, kaszy, pociętej gąbki, kawałków styropianu.
• Nadmuchiwanie baloników, zabawek i piłek z folii.
• Próby gwizdania.
• Gra na instrumentach muzycznych: organkach, trąbce, gwizdku.
• Gra na grzebieniu owiniętym cienką bibułką.
• Rozdmuchiwanie kropli farby wodnej na podkładce z tworzywa sztucznego.

Gimnastykę aparatu mowy rozpoczynamy od ćwiczeń najprostszych stopniowo zwiększając ich trudność. Na początku możemy wykorzystać naturalne sytuacje:

• Po posiłku pozwólmy dziecku wylizać talerz językiem jak kotek.
• Po śniadaniu posmarujmy dziecku wargi miodem, kremem czekoladowym lub mlekiem w proszku i poprośmy, aby zlizał je dokładnie jak miś czy kotek.
• Kiedy dziecko ziewa nie gańmy go, lecz poprośmy, aby ziewnęło jeszcze kilka razy, zasłaniając usta.
• Jeśli dziecko dostało lizaka zaproponujmy mu, aby lizało go unosząc czubek języka ku górze.
• Przy porannym i wieczornym myciu zębów zaproponujmy dziecku liczenie zębów lub witanie się z nimi w ten sposób, aby czubek języka dotknął 

           każdego zęba osobno.

• Podczas rysowania poprośmy dziecko, aby narysowało językiem kółko (dookoła warg) lub kreseczki (od jednego do drugiego kącika ust).
• Dmuchanie na talerz z gorącą zupą, chuchanie na zmarznięte dłonie, cmokanie, żucie pokarmów a nawet wystawianie języka to też ćwiczenia

          aparatu artykulacyjnego.

Ćwiczenia usprawniające wargi

• Balonik – nadymanie policzków, usta ściągnięte (dla urozmaicenia bawimy się w baloniki, które pękają przekłute palcami ).
• Całuski – usta układamy w „dziobek” i cmokamy posyłając do siebie buziaki.
• Niejadek – usta wciągamy w głąb jamy ustnej.
• Zmęczony konik – parskanie wargami.
• Podwieczorek pieska – chwytanie ustami drobnych cukierków, chrupek, kawałków skórki chleba, itp.
• Kto silniejszy? – napinanie warg w pozycji rozciągniętej. Dwie osoby siedzące naprzeciw siebie trzymają ustami kartkę papieru i każdy ciągnie w

          swoją stronę. Uwaga – dajmy dziecku szansę wygrania zawodów.

• Rybka – powolne otwieranie i zamykanie warg tworzących kształt koła, zęby „zamknięte”
• Świnka – wysuwanie obu warg do przodu, udając ryjek świnki.
• Wąsy – wysuwanie warg jak przy wymawianiu u, położenie na górnej wardze słomki lub ołówka i próby jak najdłuższego utrzymania.
• Drzwi do domu – buzia to domek krasnoludka, a wargi to drzwi do domku. Pokaż jak wargi ściągnięte do przodu, otwierają się i zamykają.
• Straż pożarna – wyraźne wymawianie samogłosek w parach: e o, i u, a u
• Suszarka – utrzymywanie przy pomocy warg słomki, wciąganie powietrza nosem, wydychanie przez słomkę na dłoń (odczuwanie ciepłego powietrza).
• Pojazdy – naśladowanie poprzez wibrację warg warkotu motoru, helikoptera.itp.

Ćwiczenia usprawniające język (pionizacja)

• Dotykamy palcem lub zimną łyżeczką podniebienia tuż za górnymi zębami, nazywając je zaczarowanym miejscem, parkingiem itp. w którym język

          (krasnoludek, samochód) powinien przebywać, gdy mamy zamkniętą buzię.

• Przytrzymywanie czubkiem języka przy podniebieniu rodzynek, pastylek pudrowych, cukierków halls (z wgłębieniem w środku) itp.
• Zlizywanie nutelli, mleka w proszku itp. z podniebienia przy szeroko otwartych ustach.
• Zdejmowanie językiem opłatka przyklejonego do podniebienia przy szeroko otwartych ustach.
• Konik jedzie na przejażdżkę – naśladowanie konika stukając czubkiem języka o podniebienie, wydając przy tym charakterystyczny odgłos kląskania.
• Winda – otwórz szeroko buzię, poruszaj językiem tak, jakby był windą – raz do góry, raz do dołu.
• Chomik – wypycha policzki jedzeniem, a ty pokaż jak można wypchnąć policzki językiem, raz z prawej raz z lewej strony.
• Malarz – maluje sufit dużym pędzlem. Pomaluj pędzlem (językiem) swoje podniebienie, zaczynając od zębów w stronę gardła.
• Młotek – wbijamy gwoździe w ścianę. Spróbuj zamienić język w młotek i uderzaj o dziąsła tuż za górnymi zębami, naśladując wbijanie gwoździa.
• Żyrafa – ma długą szyję, wyciąga mocno szyję do góry. Otwórz szeroko usta i spróbuj wyciągnąć język do góry, najdalej jak potrafisz.
• Słoń – ma długą trąbę i potrafi nią wszędzie dosięgnąć. Ciekawe czy potrafisz dosięgnąć językiem do ostatniego zęba na górze i na dole, z prawej

          i  lewej strony.

Ćwiczenia żuchwy

• Zamykanie i otwieranie domku – szerokie otwieranie ust, jak przy wymawianiu głoski a, zęby są widoczne dzięki rozchylonym wargom.
• Grzebień – wysuwnie żuchwy, zakładanie i poruszanie dolnymi zębami po górnej wardze. Cofanie żuchwy, zakładanie i poruszanie górnymi zębami po

          dolnej wardze i brodzie.

• Krowa – naśladowanie przeżuwania.
• Guma do żucia – żucie gumy lub naśladowanie.

Ćwiczenia podniebienia miękkiego

• Zmęczony piesek – język wysunięty z szeroko otwartych ust, wdychanie i wydychanie powietrza ustami.
• Chory krasnoludek – kaszlenie z językiem wysuniętym z ust.
• Balonik – nabieranie powietrza ustami, zatrzymanie w policzkach, następnie wypuszczanie nosem.
• Biedronka, parasol, sukienka itp. – przysysanie kolorowych kółeczek poprzez wciąganie powietrza przez rurkę i przenoszenie na obrazek biedronki.
• Śpioch – chrapanie na wdechu i wydechu.
• Kukułka i kurka – wymawianie sylab:

ku – ko, ku -ko,

uku – oko, uku – oko,

kuku – koko, kuku – koko.

• Płukanie gardełka (gulgotanie)
• Połykanie pastylek (naśladowanie połykania)

Ćwiczenia i zabawy rozwijające percepcje słuchową:

• wysłuchiwanie i rozpoznawanie dźwięków naturalnych, dochodzących z otoczenia

– dobierz obrazek, przedmiot do słyszanego dźwięku,

• rozpoznawanie dźwięków wytwarzanych celowo

– identyfikowanie, nazywanie, naśladowanie dźwięków,

– określanie miejsca z którego dźwięk pochodzi,

– odtwarzanie sekwencji dźwięków,

– porównywanie słyszanych dźwięków,

• reagowanie na polecenia słowne,
• rozpoznawanie i naśladowanie dźwięków z otoczenia

– zabawy dźwiękonaśladowcze,

• grupowanie przedmiotów wydających takie same dźwięki,
• rozpoznawanie osób po głosie,
• wysłuchiwanie i różnicowanie dźwięków ze względu na jego natężenie,
• zabawy rytmiczne

– rozpoznawanie i określanie charakteru słyszanej muzyki,

– odtwarzanie swobodnym ruchem nastroju, charakteru muzyki;

– śpiewanie piosenek i klaskanie w ich rytm;

– zabawy ruchowe i ruchowo – słuchowe,

Ćwiczenia rozwijające słuch fonematyczny oraz analizę i syntezę słuchową:

• wyodrębnianie zdań w mowie

– słuchanie prostych wypowiedzi na temat obrazka i określanie ilości zdań w opowiadaniu,

• wyodrębnianie wyrazów w zdaniu

– tworzenie zdań na temat określonej ilustracji,

– określanie ilości wyrazów w zdaniu,

– tworzenie zdań z podanych słów,

– układanie zdań na podstawie układu przestrzennego,

– uzupełnianie zdań brakującymi wyrazami,

– dobieranie par rymujących się wyrazów,

• wyodrębnianie sylab w wyrazach

– analiza i synteza sylabowa wyrazów,

– określanie ilości sylab w wyrazach,

– kończenie wyrazów rozpoczynających się dana sylabą,

– wyszukiwanie przedmiotów rozpoczynających się i kończących daną sylabą,

– rozpoznawanie miejsca danej sylaby w wyrazie,

– loteryjki sylabowe,

– domina, układanki, uzupełnianki, rozsypanki sylabowe,

• rozpoznawanie i wyodrębnianie głosek w wyrazach

– synteza głoskowa wyrazów,

– analiza głoskowa wyrazów,

– wyodrębnianie głosek w nagłosie, wygłosie i śródgłosie,

– wyszukiwanie przedmiotów, obrazków rozpoczynających się lub kończących daną głoską,

– różnicowanie słów i sylab o podobnym brzmieniu,

– dobieranie podpisów do obrazka,

– czytanie prostych tekstów,

• ćwiczenia tempa wypowiedzi

– zabawa „ mówimy wolno, coraz szybciej”,

– zabawa „Klaszcze i mówię”, zabawa „Rób i mów” (dziecko mówi i jednocześnie wykonuje to o czym mówi),

– zabawa ruchowa „Głowa, ramiona, kolana, palce ….”,

• zabawy doskonalące pamięć słuchową i słowną

– „Zgadnij co słyszysz”, „Zgadnij czyj to głos”, „Zgadnij jakie były dźwięki”,

– zapamiętywanka ( zapamiętywanie kolejności powtarzanych wyrazów),

– słuchanie opowiadań i przypomnienie zapamiętanych zdarzeń.

Ćwiczenia powinny być prowadzone codziennie (kilka razy w ciągu dnia) przez 5 – 10 minut. Trzeba jednak pamiętać, że czas trwania i liczbę powtórzeń należy dostosować do indywidualnych możliwości dziecka. Ćwiczenia staramy się urozmaicać, prowadzić w formie zabawowej, szczególnie dla dzieci młodszych. Na początku ćwiczymy z dzieckiem przed lustrem, kiedy potrafi już wykonać je bez kontroli, można wykorzystywać każdą nadarzająca się okazję: spacer, jazdę samochodem czy drogę do przedszkola. Ćwiczenia artykulacyjne powinny być wykonane dokładnie, dlatego nie jest wskazany pośpiech, ani zbyt duża liczba ćwiczeń w ciągu jednych zajęć. Korzystniej jest powtarzać je przy różnych okazjach, aż zostanie osiągnięta precyzja i szybkość ruchów narządów artykulacyjnych.

PAMIĘTAJMY! Efektywność ćwiczeń możliwa jest tylko poprzez wielokrotne powtarzanie.